ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਕੈਨਵਸ – ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ /ਵੀਨਾ ਭਾਟੀਆ

ਕਲਾ ਦੀ ਕਥਾ

ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਹੈ। ਸਮਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਣਾਏ ਚਿੱਤਰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਉਂਜ ਤਾਂ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਪਰ ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਦਾ ਕੰਮ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧੁਨਿਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਪਨਾਤਮਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਯਥਾਰਥ ਇਹ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਭਾਵ-ਜਗਤ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਕੋਨਿਆਂ ’ਚ ਝਾਕਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਕੈਨਵਸ ’ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿਤਰਦੀ ਹੇ ਕਿ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ  ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਦੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਤਲਖ਼ ਸੱਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਰੰਗ ਬਿਖੇਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮਾੜੀ ਦਸ਼ਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ’ਤੇ ‘ਵਿਡੋਜ਼ ਆਫ਼ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ’ ਨਾਂ ਦੀ ਚਿੱਤਰ ਲੜੀ ਬਣਾਈ, ਜੋ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਚਰਚਿਤ ਰਹੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ‘ਵਰਲਡ ਗੋਜ਼ ਔਨ’ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ।
ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 4 ਸਤੰਬਰ 1954 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈ। ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਐੱਮ ਏ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਲਈ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਪਹਾੜੀ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਭਗਤ ਕਬੀਰ, ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ, ਜੋਗੀ-ਜੋਗਣ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਅਸਰ ਕਬੂਲਦੀ ਹੈ। ਜਾਪਾਨ ’ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਰਮਾਣੂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਲਾ ਅਜਾਇਬਘਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੀ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਮਿਲੀ। ਬਾਲਪਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਅਤੇ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹਮਲੇ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖਦੀ। ਇਹੀ ਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੀ। 1980 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨਾਂ ਚਿੱਤਰ ਲੜੀ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ, ਭਗਤ ਕਬੀਰ, ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੋਲ ਦੇ ਨਾਇਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ। ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਦੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਿਕ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੁਰਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੀ (ਅਰਪਨਾ) ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਔਰਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚ ਸਮਝ ਆਇਆ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਦੱਬੀਆਂ-ਕੁਚਲੀਆਂ ਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਰਤ ਕੀਤਾ।
ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਨੇ 1975 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਲਾਈ। 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਣਾਏ ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਤਰ 1986 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਟ੍ਰਾਈਨਲੇ ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਸੂਤ ਨਾਲ ਬੁਣਿਆ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਭਾਵ ਜੁਲਾਹੇ ਦੇ ਕੈਨਵਸ ਵਾਂਗ। ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤਾਂ ਦਾ ਫਲਸਫ਼ਾ ਉਨਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਰਾਹੀਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਣਾਏ ਚਿੱਤਰ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੋਣ ਸਦਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਮੂਹਰਲੀ ਸਫ਼ ਦੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੈ। ਅੱਜ ਕਲਾ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਰੁਚੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿੱਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ੁਦ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵਿਕਾਊ ਵਸਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਹਨ। ਅਜੋਕਾ ਕਲਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕਲਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਵਪਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਉਹ ਮੰਡੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵਸਤ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰਾਂ ਲਈ ਕੈਨਵਸ ’ਤੇ ਔਰਤ ਨਹੀਂ ਚਿਤਰੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬਰਾਮਦ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ’ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਭਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਕਲਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨਾ ਬਚੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਲਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਬਦਲਣੀ ਪਵੇਗੀ।’’ ਫ਼ਿਲਹਾਲ, ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਸੰਪਰਕ: 90135-10023

अंगारे से कहीं ज्यादा विस्फोटक : मंटो - वीणा भाटिया

                                                     

उर्दू अदब में सआदत हसन मंटो ने यथार्थवादी लेखन की जो शुरुआत की, वह दरअसल एक नई परंपरा की शुरुआत थी। जैसे अफ़साने उन्होंने लिखे, वैसे न तो उनके पहले लिखे गए थे और न ही बाद में लिखे गए। इस दृष्टि से वे एक सर्वथा मौलिक लेखक थे। आज भी उनकी कहानियां जितनी पढ़ी जाती हैं, उससे पता चलता है कि उनकी लोकप्रियता कितनी व्यापक है। जैसे-जैसे समय बीतता जा रहा है, उनके साहित्य के पाठकों की संख्या भी बढ़ती ही जा रही है। सआदत हसन मंटो ने अपने अफ़सानों में जिस सामाजिक यथार्थ का चित्रण किया है, वैसा पहले कभी नहीं किया गया था। यथार्थ की जिन परतों को उन्होंने बारीकी से उघाड़ा, जिन वर्जित क्षेत्रों में जाने का दुस्साहस किया, उसके लिए उन्हें बड़ी क़ीमत भी चुकानी पड़ी।

मंटो ने जब अफ़साने लिखने शुरू किए, उस समय तक प्रगतिशील लेखन में मील का पत्थर कहा जाने वाला बहुचर्चित कहानी-संग्रह ‘अंगारे’ का प्रकाशन हो चुका था, लेकिन उनका लेखन ‘अंगारे’ से कहीं ज़्यादा विस्फोटक था। इसने ज़हरबुझी सच्चाइयों को इस क़दर पेश करना शुरू किया कि उस वक़्त बहुतों से वह हज़म नहीं हो पाया। उनकी कहानियों को अश्लील घोषित कर मुकदमे तक चलाये गए। साथ ही, उस दौर में इस्मत चुग़ताई जैसी लेखिका पर भी अश्लीलता के आरोप में मुकदमा चला, जिन्होंने स्त्री समलैंगिकता पर ‘लिहाफ़’ जैसी कहानी लिखी थी। दोहरे मानदंडों पर चलने वाले नैतिकता के ठेकेदारों को यह सब बहुत बुरा लगा। उन्होंने मंटो को फ़हशनिग़ार घोषित कर दिया। कहा जाने लगा कि वह सेक्स को भुनाने वाला दो कौड़ी का लेखक है। पर नैतिकता के तथाकथित ठेकेदारों को मंटो के अफ़सानों में सेक्स और अश्लीलता तो नज़र आई, पर समाज के हाशिये पर जीने वाले उन लोगों के विडंबनापूर्ण जीवन की त्रासदी नज़र नहीं आई जिनका प्रवेश तब तक उर्दू अदब में नहीं हो पाया था। मंटो ने साहित्य में उन लोगों के जीवन की कड़वी सच्चाइयों को सामने लाया जो समाज के सबसे निचले पायदान पर थे। इस क्रम में उनके साहित्य में वेश्यायें, उनके दलाल और सड़कों पर फटोहाल ज़िंदगी बिताने वाले आवारागर्द लोग मुख्य भूमिकाओं में दिखाई पड़ते हैं, तो इसमें ग़लत क्या था ?

मंटो ने देश के विभाजन पर जैसे अफ़साने लिखे, वैसे हिंदी-उर्दू में कम ही लिखे गए हैं। ‘ठंडा गोश्त’, ‘काली शलवार’, ‘बू’, ‘खोल दो’, ‘टोबाटेक सिंह’ जैसी कहानियां किसी भी भाषा के साहित्य में दुर्लभ कहानियों की श्रेणी आएंगी। ‘ठंडा गोश्त’, ‘काली शलवार’ जैसी कहानियों पर अश्लीलता के आरोप में मुकदमे चले, पर बाद में मुकदमों की सुनवाई कर रहे जज ने भी कहा कि इनमें अश्लीलता नहीं है, कहीं से भी मंटो की कोई कहानी कामोत्तेजना भड़काने वाली नहीं है।

विभाजन की त्रासदी पर हिंदी-उर्दू सहित अन्य भाषाओं के लेखकों ने विपुल लेखन किया है, पर मंटो अपनी कहानियों में जिस प्रकार विभाजन की पीड़ा और त्रासदी को उभारते हैं, वह जटिल और संश्लिष्ट यथार्थ के अनेक पहलुओं और परतों को सामने लाता है। मंटो एक ऐसे लेखक हैं जिनका जन जीवन से गहरा सरोकार है। वे उपेक्षित-उत्पीड़ित जनता के लेखक हैं। समाज में जो सबसे निचले स्तर पर है, उसके जीवन-यथार्थ को पूरे सरोकार के साथ वे साहित्य में लाते हैं। इसलिए अगर वेश्यायें उनके अफ़सानों में आती हैं तो इसमें आश्चर्य क्या ! मंटो किसी स्त्री के वेश्या बनने की विंडबनापूर्ण मजबूरी पर ही सवाल खड़ा करते हैं और इसके साथ ही समाज व्यवस्था को भी कठघरे में ले आते हैं। उनके लेखन की यह खास तासीर है।

मंटो पर विचार करते हुए एक खास बात की अनदेखी नहीं की जा सकती कि वे प्राकृतिक यथार्थवाद यानी नेचुरलिज़्म और फ्रायडवाद के प्रभाव में भी थे। यही वजह है कि कहीं-कहीं उन्होंने ज़्यादा ही सेक्स-चित्रण किया है, जिससे उनके आलोचकों को उन पर अश्लील लेखन का आरोप लगाने का मौका मिल जाता है। उदाहरण के लिए ‘धुआं’ कहानी को लें। इसमें किशोरावस्था में होने वाली सेक्स संबंधी सहज संवेदना और उससे संबंधित गतिविधियों का चित्रण किया गया है। यद्यपि कहानी का शिल्प विधान अनूठा है, फ़नकारी ज़ोरदार है, पर कहानी मनोविज्ञान पर ही केंद्रित होकर रह जाती है। पर ऐसी कहानियां बहुत ही कम, नहीं के बराबर हैं। मंटो की अधिकांश कहानियां यथार्थपरक, सोद्देश्य और सामाजिक सरोकारों से जुड़ी हुई हैं। उनके साहित्य में जो सच है, वह आज भी प्रासंगिक बना हुआ है। आज जब समाज में साहित्य हाशिये पर चला जा रहा है, मंटो के साहित्य के पाठकों की संख्या लगातार बढ़ती चली जा रही है। यही तथ्य इस बात को साबित करने के लिए काफी है कि मंटो कालजयी रचनाकार हैं।

email – vinabhatia4@gmail.com

mobile no - 9013510023